W prawie cywilnym istnieją różne sposoby ochrony swoich praw rzeczowych. Wyodrębniamy system prawny ochrony własności, czyli roszczenia petytoryjne, a także ochrony posiadania, czyli roszczenie posesoryjne.
Roszczenia petytoryjne
Otóż roszczenie petytoryjne, to sposób ochrony prawnej własności poprzez roszczenia, jakie przysługują właścicielowi w wypadku naruszenia jego prawa. Zapewnieniem tego prawa jest roszczenie windykacyjne oraz roszczenie negatoryjne. Zaznaczenia wymaga, że roszczenia petytoryjne stosuje się odpowiednio do zwierząt.
Rei vindicatio, czyli roszczenie windykacyjne wynika bezpośrednio z istoty prawa własności jako prawa podmiotowego o charakterze bezwzględnym. Skoro właściciel ma wyłączne prawo do posiadania, korzystania i rozporządzania rzeczą, to wszelkie naruszenia owych uprawnień dają mu prawo wystąpienia ze stosownymi roszczeniami. W myśl art. 222 Kodeksu cywilnego właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, aby została mu wydana (chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą). Roszczenie windykacyjne służy więc ochronie uprawnień właściciela. Co istotne, z roszczeniem windykacyjnym mamy do czynienia tylko wtedy, gdy zostaną spełnione dwa warunki: jego treścią jest żądanie wydania rzeczy oraz gdy wynika ono z prawa własności.
Uprawnienie do wystąpienia z roszczeniem windykacyjnym, czyli legitymacje czynną ma właściciel, współwłaściciel lub użytkownik wieczysty. Jednak przeciwko posiadaczowi legitymację czynną ma też dzierżyciel. Poza tym legitymację czynną, ale formalnoprawną mają również prokurator i Rzecznik Praw Obywatelskich. Z kolei legitymację bierną ma każdy, kto faktycznie włada cudzą rzeczą.
Actio negatoria, czyli roszczenie negatoryjne również wynika bezpośrednio z istoty prawa własności jako prawa podmiotowego o charakterze bezwzględnym. Z takim roszczeniem może wystąpić właściciel, którego prawo zostało naruszone w inny sposób niż przez pozbawienie go faktycznego władania rzeczą. Roszczenie negatoryjne składa się z dwóch uprawnień. Natomiast uprawnienia te mogą być realizowane oddzielnie lub łącznie. Są nimi żądanie przywrócenia do stanu zgodnego z prawem oraz zaniechanie naruszeń. Żądanie przywrócenia stanu zgodnego z prawem polega na domaganiu się usunięcia cudzej rzeczy oraz usunięcia skutków naruszenia, przykładowo np. zasypanie bezprawnie kopanego rowu. Roszczenie to jednak nie może być utożsamiane z roszczeniem odszkodowawczym. Z kolei zaniechania naruszeń służy doprowadzeniu do powstrzymania nieuprawnionego od bezprawnych działań odnoszących się do rzeczy cudzej. Roszczenie jest aktualne, gdy istnieje obawa dalszych naruszeń.
Odnośnie legitymacji to, legitymację czynną mają właściciel i użytkownik wieczysty. Natomiast legitymowanym jest każdy, kto naruszył prawo własności w inny sposób niż pozbawienie właściciela władania rzeczą. Co istotne roszczenie negatoryjne nie ulega przedawnieniu, w przypadku gdy dotyczy nieruchomości.
Roszczenie posesoryjne
Roszczenia posesoryjne to podstawowy sposób ochrony posiadania. Art. 344 kodeksu cywilnego stanowi, że posiadaczowi, którego posiadanie zostało naruszone, przysługują roszczenia na które składają się roszczenie o przywrócenie stanu poprzedniego, a także roszczenie o zaniechanie naruszeń. Roszczenie posesoryjne charakteryzuje się tym, że nie jest zależne od dobrej wiary posiadacza, czy od zgodności posiadania ze stanem prawnym. Co istotne roszczenia te służą każdemu posiadaczowi, niezależnie od charakteru posiadania.
Wyrok wydany w procesie posesoryjnym ma charakter tymczasowy, ponieważ nie rozstrzyga o prawie do rzeczy, a tylko o jej posiadaniu. Z uwagi na tymczasowość wyroku posesoryjnego, sąd ogranicza badanie sprawy jedynie do ustalenia ostatniego stanu spokojnego posiadania oraz faktu jego naruszenia. Wobec tego roszczenie posesoryjne powinno być realizowane szybko przez posiadacza. Trzeba pamiętać, że w tym przypadku jest to roszczenie krótkie, roczne, a termin zawity liczony jest od chwili naruszenia. Natomiast po upływie tego terminu roszczenie to wygasa. Podobnie jak w przypadku roszczeń petytoryjnych roszczenia posesoryjne stosuje się odpowiednio do zwierząt. W tym przypadku, pomimo dużego podobieństwa jest to roszczenie w stosunku posiadania, a nie własności jak w przypadku roszczenia negatoryjnego, będącego rodzajem roszczeń petytoryjnych.
Roszczenie posesoryjne, jak też roszczenie negatoryjne należą do zbioru narzędzi prawnych mających na celu ochronę prawa własności. Podstawowa różnica pomiędzy nimi jest bardzo wyraźna – o roszczeniu posesoryjnym mówi się, kiedy następuje naruszenie posiadania rzeczy (np. nieruchomości, samochodu i innych własności), a o roszczeniu negatoryjnym mówi się, gdy zostało ograniczone lub odebrane władztwo nad rzeczą.
